Stojąc u wylotu ulicy Grodzkiej, czuje się niemal fizycznie jej pograniczny charakter. To nie jest zwykłe przejście. To Brama. Przez stulecia Brama Grodzka była czymś więcej niż tylko elementem miejskich fortyfikacji; była granicą, punktem styku, a zarazem symbolicznym łącznikiem. Za jej przejazdem rozpościerał się świat odrębny, a jednocześnie nierozerwalnie zrośnięty z Lublinem – miasto w mieście, tętniące własnym rytmem, gwarem i językiem.
Kiedyś nazywano ją Bramą Żydowską. Ten prosty fakt mówi więcej niż opasłe tomy. Przekraczając jej próg, zostawiało się za sobą kościelne wieże i chrześcijański zgiełk, by wejść w labirynt wąskich, zatłoczonych uliczek Podzamcza. To tu, przez blisko siedemset lat, biło serce lubelskiej społeczności żydowskiej. Zanim historia zamknęła ten rozdział w najbrutalniejszy z możliwych sposobów, Lublin był jednym z najważniejszych centrów żydowskiego życia w Europie. To tutaj działał Sejm Czterech Ziem, a sława miejscowej jesziwy, uczelni talmudycznej, przyciągała najtęższe umysły. W 1939 roku, na 120 tysięcy mieszkańców miasta, prawie 43 tysiące stanowili Żydzi. Byli integralną częścią miejskiego krajobrazu – lekarzami, prawnikami, rzemieślnikami, kupcami. Ich sklepy, warsztaty, synagogi i domy modlitwy tworzyły gęstą, niepowtarzalną tkankę miasta.
Dziś, stojąc w tym samym miejscu, widzimy coś zupełnie innego. Pustkę. Ogromny parking, szeroką arterię komunikacyjną i powojenne budynki. Niemal cała dzielnica żydowska została metodycznie wyburzona przez niemieckich okupantów po likwidacji getta. To, czego nie zniszczyły bomby, rozebrano cegła po cegle, zacierając ślady po setkach lat historii. Z tętniącego życiem miasta pozostała cisza i trudna do wyobrażenia pustka. Zagłada zabrała ludzi, a fizyczne zniszczenie miało zabrać pamięć.
I właśnie dlatego nasza opowieść zaczyna się w Bramie Grodzkiej. Bo to właśnie w jej murach, od ponad trzech dekad, mieści się Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. To miejsce niezwykłe, wymykające się prostym definicjom. Nie jest to klasyczne muzeum z zakurzonymi gablotami. To raczej Arka Pamięci, jak nazywa ją jej twórca, Tomasz Pietrasiewicz. Przestrzeń, w której podejmuje się tytaniczny wysiłek ocalenia od zapomnienia tego, co zostało niemal doszczętnie zniszczone.
Sercem ośrodka jest wystawa „Lublin. Pamięć Miejsca”. To poruszająca podróż przez trzy akty dramatu: życie, śmierć i pamięć. Przechodząc przez kolejne sale, zanurzamy się w codzienność przedwojennego żydowskiego Lublina. Mówią do nas twarze ze starych fotografii, odżywają dźwięki ulicy, a setki dokumentów, listów i wspomnień budują obraz świata, który tętnił życiem. Nie ma tu eksponatów za szkłem. Jest za to symboliczne archiwum – tysiące teczek, każda poświęcona jednemu z żydowskich mieszkańców miasta z 1939 roku. Większość z nich jest pusta, opatrzona jedynie nazwiskiem lub dopiskiem „N.N.”. To milczący, ale niezwykle wymowny pomnik.
Praca ośrodka to nie tylko wystawa. To codzienne, żmudne działania: archiwizowanie zdjęć, spisywanie relacji ocalałych i ich rodzin, digitalizowanie dokumentów. To także działalność edukacyjna i artystyczna, która stara się budować mosty między przeszłością a teraźniejszością.
Kiedy więc będziecie w Lublinie, nie traktujcie Bramy Grodzkiej jedynie jako malowniczego zabytku. Podejdźcie bliżej, wejdźcie do środka. Pozwólcie, by opowiedziała Wam swoją historię. Historię o dwóch miastach – chrześcijańskim i żydowskim – które przez wieki współistniały, oddzielone i połączone tą jedną, kamienną bramą. Historię o życiu, które zostało brutalnie przerwane, i o pamięci, która wbrew wszystkiemu, okazała się silniejsza od zniszczenia.
